انس به خدا

اُنس در لغت به معنای آرام و قرار یافتن قلب بر اثر نزدیک شدن به چیزی است. و در مقابلش کلمه ی وحشت قرار دارد. اما در اصطلاح عرفان و اخلاق، مقصود از اُنس؛ شادی و سرور عاشق است از این که غرق تماشای یار گشته و محو تماشای اوست و در این حال، دل متوجه چیز دیگری نیست و آنچه می بیند جمال محبوب خویش است.

انس در احادیث

مقام اُنس موقعیت و جایگاه ویژه ای است که رسیدن به آن مقام در توانایی هر کسی نیست؛ چرا که مستلزم تلاش، مجاهدت و اخلاص است. هر کس خواهان اُنس با دیگری باشد، باید چنان عملکردی از خود نشان دهد که فرد مقابل به او اعتماد کامل نموده و رفتارهایش را مطابق میل خود یابد و این چیزی نیست که به آسانی قابل دستیابی باشد. بسیار دیده شده است که دو نفر باهم دوست هستند اما انسی با یکدیگر ندارند. از این رو هر دوستی نمی تواند لایق این مقام گردد.

امام علی علیه السلام می فرماید: «خدا به حضرت موسى علیه السلام وحی کرد: هر کس، دوستى را دوست دارد به او اُنس می گیرد و هر کس به دوستى اُنس گرفت گفته‌ او را تصدیق می کند و به کردارش خوشنود مى‌شود. اى موسى علیه السلام من تنها به محبّانم اختصاص دارم».

پاداش عظیم هم جواری با خداوند یگانه تنها برای کسانی است که او را از صمیم قلب دوست داشته باشند؛ به عبارت دیگر، دوستی آنها نه به خاطر ترس از عذاب خدا و نه به جهت رسیدن به پاداش است؛ بلکه تنها و تنها او را چون خداست دوست دارند. برای همین خداوند نیز پاداش چنین افرادی را اُنس با خود قرار می دهد.

هنگامی که رابطه اُنس میان دو دوست برقرار شد، چنان به یک دیگر دل می بندند که جدایی و فراق را بدترین عذاب برای خود می دانند و بسیار دیده می شود که عاشقی به جهت دوری از معشوق خویش دیگر زندگی را برای خود بیهوده می بیند.

امیرمومنان علیه السلام در فرازی زیبا از دعای کمیل، به درگاه خداوند چنین عرض می دارد: «آقا و سید و مولای من! گیرم که به عذابت صبر کردم، چگونه توانم بر فراقت شکیبایی ورزم؟».

راه رسیدن به مقام اُنس

کسی که طالب رسیدن به مقام اُنس است، می بایست که چند مرحله را پشت سر گزارد تا شایسته این مقام گردد.

‌أ) طلب و خواستن:

نخستین گام در این مسیر اراده و خواستن اُنس با خداست. در دو جای دعای شریف جوشن کبیر که شب های قدر آن را زمزمه می‌کنیم، نکته‌ای ‌بسیار کلیدی به عنوان پیش شرط اُنس با خدا و استمرار آن آمده است. در یک فراز از دعا می فرماید: «ای آن که تنها کسانی که خواستار اویند با او اُنس می‌گیرند». و در فراز دیگری از دعا آمده «ای انیس و همدم مریدان»؛ یعنی تا کسی خواستار ارتباط و همنشینی با خدا نباشد نمی تواند به مقام اُنس دست یابد.

‌ب) محبت و دوستی:

در گام بعد باید دانست که اُنس به خدا از آثار و ثمرات محبّت خداست و در حقیقت اُنس یکی از مقامات و جلوه های محبّت است. تنها راه تحصیل محبت خدا، معرفت و شناخت و تقویت آن است و تقویت معرفت در صورتی واقع می شود که دل از سرگرمی های دنیا و علاقه مندی و توجه به آن پاک گردد و دوستی غیرخدا را از دل بیرون کند؛ چه آن که خدا در اندرون هیچ کسی دو قلب قرار نداده است. البته دوست داشتن دنیا و آنچه که در آن است، مذموم و ناپسند نیست؛ بلکه دلخوش و سرگرم بودن به این امور دنیوی و چیزی را ورای اینها ندیدن است که زشت و ناپسند است. در این صورت است که انسان فکر می کند، بجز آنچه که در دنیا است، چیزی ارزش دوست داشتن را ندارد.

‌ج) ذکر و یاد خدا:

زمانی که در دل محبّت خدا جای گرفت، زبان و دل مشغول ذکر و یاد او می شود. ذکر و یاد محبوب از آثار و نتایج محبّت است و محبّ و عاشق همواره دوست دارد که از معشوق خود یاد کند. «و هر چه تذکر شدیدتر شود -خصوصاً در اوقات فراغت قلب - محبت افزون شود تا آن جا که حق تعالى‌ را از هر موجودى به خود رحیم‌تر و رئوف‌تر بیند، و حقیقت "أرْحَمُ الرّاحِمِینَ" را به نور بصیرت قلبى ببیند».

امیرمومنان علی علیه السلام می فرماید: «هرگاه دیدی خدایت تو را با یادش مأنوس نموده، بدان که دوستت دارد».

راه های تقویت اُنس

کسی که به مقام اُنس رسیده خواهان خلوت گاهی است تا بتواند تنها و بی مزاحمت دیگران با معبود خویش راز و نیاز کند؛ اما نباید این خلوت گاه به گونه ای باشد که به کلی ارتباط با دیگران قطع شود. از این رو دین اسلام برخی راه های صحیح خلوت و کناره گیری از دیگران را به مومنان آموخته که به پاره ای از این راه ها، اشاره می گردد:

‌أ) مناجات نیمه شب:

بعضی از ساعت ها در شبانه روز، ساعت استراحت بسیاری از مردم است. برای همین می تواند خلوتگاه مناسبی برای دو دوست باشد. خداوند به حضرت موسی علیه السلام فرمود: «دروغ می گوید هر که ادعاى دوستى با من کند و چون شب فرارسد به خواب رود و از من روی گرداند (که یاد من ننماید و از عبادت من غافل شود)».

بهترین ساعاتی که برای خلوت با خداوند وجود دارد، ساعات میانی شب است که همه در خوابند و هیچ مزاحمی در میان نیست تا گفت و شنودهای دو دوست را بشنود. حال کیست که خدا را با تمام وجود دوست داشته باشد و شب را در خواب غفلت بسر برد و برای مناجات با حضرت رب العالمین از جای برنخیزد؟ هر که چنین ساعاتی را غنیمت شمرد و از آن برای یاد محبوب بهره جوید، تمام وجودش مملوّ از عشق او می شود.

‌ب) نماز:

نماز به عنوان مهم ترین عبادت در جهت یاد خداست و به عنوان خلوتگاه میان بنده و خالق یاد می شود. در آیه ای از قرآن دو ویژگی برجسته ی نماز این چنین بیان شده است: «آنچه را از کتاب (آسمانى) به تو وحى شده تلاوت کن و نماز را برپا دار که نماز (انسان را) از زشتی ها و گناه بازمى‌دارد و یاد خدا بزرگتر است و خداوند مى‌داند شما چه کارهایى انجام مى‌دهید!».

«گویا فرموده است: نماز بگزار تا تو را از فحشاء و منکر باز بدارد، بلکه آنچه عاید تو مى‌کند بیش از این حرف ها است، چون مهم‌تر از نهى از فحشاء و منکر این است که تو را به یاد خدا مى‌اندازد و این مهم‌تر است، براى این که ذکر خدا بزرگترین خیرى است که ممکن است به یک انسان برسد، چون ذکر خدا کلید همه ی خیرات است و نهى از فحشاء و منکرات نسبت به آن فایده‌اى [کوچک] و جزئى است».

‌ج) اعتکاف:

یکی از زیباترین آموزه های دین اسلام جهت خلوت با خدا، مسئله ی اعتکاف است. که عبارت است از توقف در مساجد براى عبادت که حداقل آن سه روز است و شرط آن روزه داشتن و ترک بعضى دیگر از لذائذ است و سایر احکام آن در کتاب های فقهی ذکر شده است.

اعتکاف، فرصت مناسبی است برای تصفیه ی روح و اُنس بیشتر با خالق یکتا. در حقیقت اعتکاف به معنای بریدن از دنیا و پناهنده شدن به خداست. عبادات دیگری نیز در این میان وجود دارند که هر یک به نوعی خلوت گاه مقصود است؛ عبادتی مثل دعا که یک پُل ارتباطی میان خالق و مخلوق است و جزء شیرین ترین و دلنشین ترین عبادات محسوب می شود؛ البته در این مجال کوتاه فرصت پرداختن و توضیح درباره یک یک آن عبادات نیست و به همین مقدار اکتفا می شود.

موانع راه

بر سر راه اُنس با خدا دو مانع بزرگ وجود دارد که عبور از آن دو در ابتدای امر سخت و دشوار می نماید؛ اما با کمی تلاش و کوشش به راحتی می توان از آن سد عبور کرد. این دو مانع عبارتند از:

‌أ) دنیادوستی:

بزرگترین مانع در این مسیر دنیادوستی و جاگرفتن محبّت دنیا در دل است. به هر اندازه که اُنس با دنیا قوّت یابد، از اُنس با خدا کاسته می شود. از فرمایشات امام کاظم علیه السلام است که هر عالم و دانشمندی که فریفته ی دنیا باشد، خداوند حلاوت و شیرینی محبت و مناجاتش را از دل او بیرون کند.

البته باید دانست در صورتی دلبستن به دنیا مانع رسیدن به اُنس با خداست که انسان تمام همّتش را مصروف رسیدن به امور دنیایی کند؛ اما هرگاه دنیا وسیله ای شود که با کمک آن بتوان به دستورات خدا عمل نمود و رضای او را جلب کرد، تبدیل به بهترین وسیله برای ایجاد رابطه ای دوستانه با خدا می شود.

‌ب) آلودگی به گناه:

از دیگر موانعی که بر سر راه اُنس با خدا قرار دارد، آلوده بودن روح و نفس به پلیدی هاست. تا نفس از صفات نکوهیده پاک نگردد، لایق مقام اُنس نخواهد بود. چرا که مداومت بر ذکر که به عنوان مقدمه ی رسیدن به مقام اُنس است حاصل نمی شود مگر با تخلیه نفس از صفات رذیله.

در فرازی از دعای ابوحمزه ی ثمالی که در اعمال سحرهای ماه رمضان وارد شده، برخی دیگر از موانع برشمرده شده است. که تنها به ذکر عناوین آنها بسنده می شود و توضیح هریک از آنها و چگونگی مانع شدنشان مجالی دیگر می طلبد که در گنجایش این مقاله نخواهد بود:

‌ج) کوتاهی در رعایت حقوق الهی. ‌د) کفران نعمت. ‌ه) دوری از همنشینی با علما. ‌و) غفلت از یاد خدا. ‌ز) شرکت در مجالس لغو و بیهوده. ‌ح) شرم نداشتن از خدا.

آثار و ثمرات انس

‌أ) دوری از مردم و نزدیک به خدا:

انس به همنشینی با محبوب کلّ هستی، موجب می شود که انسان تا مدتی از هم صحبتی با دیگران در هراس و وحشت باشد. امام حسن عسکری علیه السلام می فرماید: «هرکه با خدا اُنس گرفت، در وحشت از مردم است و علامت اُنس با خدا هراس از مردم است».

و شیخ اجل سعدی شیرازی چه زیبا این معنا را به تصویر کشیده است که:

‌ب) آرامش و طمأنینه:

نگرانی، اضطراب، ترس، فقر و کاستی ها از عوامل برهم زننده ی آرامش انسان ها می باشند و در این میان تنها وجود تکیه گاهی محکم و پابرجاست که مایه ی آرامش است. پشتیبانی که هم دانای به مسائل و مشکلات و راه کارها باشد و هم توانا بر رفع نیازها. چنین موجودی آیا جز خدای قادر، عالم و غنیّ می باشد؟ بنابراین تنها یاد او و تکیه بر اوست که روح و جان آدمی را به آرامش حقیقی می رساند.

امام حسن مجتبی علیه السلام در مناجاتش با خدا چنین راز و نیاز می کند: «ای کسی که وحشت کنندگان به او اُنس می گیرند».

‌ج) انبساط در نیایش:

از دیگر آثار اُنس که در اثر دوام و غلبه این حالت پدید می آید، - در صورتی که نگرانى شوق و بیم دورى و حجاب، آن را بر هم نزند - نوعی انبساط خاطر و نشاط در گفتار و کردار و نیایش با خداوند است. در چنین حالی گاهی اوقات ممکن است که جملاتی بی پرده و بی پروا بر زبان بنده ی عاشق جاری شود که در نظر دیگران زشت بنماید.

اما باید دانست که این حالت تنها اختصاص به مقام مونسین دارد و کسى که به این مقام راه نیافته اگر بخواهد در گفتار و کردار، خود را به آنها شبیه سازد، بى شک هلاک شده و در آستانه ی کفر قرار خواهد گرفت.

درجات انس

‌أ) انس قبل از فناء:

نخستین مرتبه اُنس با خدا این است که سالک در مقام کشف، شاهد صفات خداوندی شده و غرق مطالعه صفات جمال و جلال حق می شود و محبّت خالق در قلب عاشق جای می گیرد و این محبّت آتشی در دل عاشق روشن می کند که هر چه غیرمحبوب است را می سوزاند و محبّت دیگران را از میان می برد و باطن او را پاک و مطهّر می سازد.

‌ب) انس بعد از فناء:

این مقام مخصوص فانیان در ذات حقّ – جلّ و اعلی - می باشد. این مقام را نه می توان توصیف نمود و نه می توان حدّی برایش تعریف کرد و نه می توان به کنهش دست یافت؛ چرا که ذات حق را حدّی نیست؛ پس فانی در او نیز به بی نهایت می رسد.

پانویس

منابع

محمد سودی، انس با خدا، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 12 اردیبهشت 1391.